სტატიაში განხილულია საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში 2008-2010 წლებში განხორციელებული რეფორმების შედეგად კონკურენტული სადაზღვევო სისტემიდან მონოპოლისტურ სადაზღვევო სისტემაზე გადასვლის მიზეზები. 2010 წლიდან სადაზღვევო კომპანიებს შორის კონკურენცია შეიცვალაშესაბამის რაიონში მონოპოლური სისტემით. თვისებრივი კვლევის ფარგლებში ჩატარდა ჯანდაცვის ექსპერტებთან ჩაღრმავებული ინტერვიუ ნახევრად სტრუქტურირებული კითხვარით. მონაცემთა ანალიზისათვის გამოყენებულ იქნა გლოზერისა და ლოდელის მეთოდები (Gläser & Laudel, 2009) და მეუზერისა და ნაგელის მეთოდები (Gläser & Laudel, 1991). ინტერვიუს შესაძლო კანდიდატების ასარჩევად გამოყენებულ იქნა წინა კონტაქტები, რეკომენდაციები და ინტერნეტ-კვლევა. ინტერვიუში მონაწილეობას დათანხმდა 11 რესპოდენტი. კვლევის შედეგები ადასტურებს, რომ კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი ზრდის დაზღვეულთა მიერ მზღვეველის თავისუფალ არჩევანს, მომსახურების ხარისხს, დადებით გავლენას ახდენს სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების ეფექტურ მართვაზე, ჯანდაცვის ხარჯების ზრდის შეკავებაზე, სადაზღვევო პროდუქტთა გამჭვირვალობასა და დაზღვეულთა ინფორმირებულობაზე. ექსპერტები თანხმდებიან, რომ 2010 წლის შემდეგ კონკურენტული სადაზღვევო მოდელისშეცვლის შედეგად, შეიზღუდა სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამის მოსარგებლეთა მიერ როგორც მზღვეველის, ასევე პროვაიდერის თავისუფალი არჩევანის უფლება, რამაც უარყოფითად იმოქმედა დაზღვეულებზე. ჯანდაცვის სისტემაში, რეფორმების ევროპულ გამოცდილებას თუ გავიზიარებთ, შეიძლება ითქვას რომ ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების მართვის კონკურენტული მოდელი სამედიცინო მომსახურების ხარისხის ამაღლებისა და ხარჯების შეკავების ეფექტური მექანიზმია, რომლის დანერგვისას გასათვალისწინებელია ქვეყნის სპეციფიკა და თავისებურებები.

საკვანძო სიტყვები: მართული კონკურენცია, კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი, არასაკონკურენტო სადაზღვევო მოდელი, დაზღვეულთა ინფორმირება.

შესავალი

ჯანდაცვაზე ხარჯების ზრდა ბევრი ქვეყნის ჯანდაცვის პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი პრობლემაა, რომლის გადასაწყვეტად სხვადასხვა მეთოდებს იყენებენ. ჯანდაცვაზე დანახარჯების შეკავების ერთ-ერთი ეფექტური მექანიზმია ჯანდაცვის დაფინანსების კონკურენტული სისტემა(Miller 1996). კონკურენტულ სისტემაში სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების მართვას ახორციელებს არა ერთი ორგანიზაცია (მაგ., ჯანდაცვის სამინისტრო ან სოციალური დაზღვევის კომპანია), არამედ მრავალი გადამხდელი სუბიექტი (სადაზღვევო კომპანიები) (Enthoven 1993). ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამის მართვაში მრავალი გადამხდელის მონაწილეობა ქმნის მათ შორის კონკურენციას. თავის მხრივ, სახელმწიფო არეგულირებსკონკურენციასსოციალური მიზნების (ეფექტურობა და ხელმისაწვდომობა) მისაღწევად (Van de Ven და სხვ., 2013). კონკურენციისა და რეგულირების ასეთ სიმბიოზს მართულ კონკურენციასაც უწოდებენ. მასსაფუძვლადდაედოამერიკელიეკონომისტისალანეინთჰოვენისდამისიევროპელიმიმდევრებისმიერშემუშავებულიკონცეფცია “მართული კონკურენციის მოდელის” შესახებ (Enthoven 1989; Van de Ven 1992). კონკურენტული მოდელის დანერგვა 1993 წლიდან, ნიდერლანდებში დაიწყო და შემდეგ სხვა ქვეყნებშიც შემოიღეს (გერმანია, ბელგია, შვეიცარია, ისრაელი, ჩეხეთი, სლოვაკეთი). ამ ქვეყნებში, კონკურენციის პრინციპების შემოღებამდე სოციალური დაზღვევის ფონდებში დაზღვევა ძირითადად გეოგრაფიული ადგილის მიხედვით ხორციელდებოდა, ანუ ქვეყნის ერთ რეგიონში ან საერთოდ ქვეყანაში მხოლოდ ერთი სადაზღვევო კომპანია იყო წარმოდგენილი (ასეთ სისტემას ერთი გადამხდელის სისტემას უწოდებენ). კონკურენტული სადაზღვევო მოდელზე გადასვლის შემდეგ დაზღვეულებს სადაზღვევო ფონდების არჩევის უფლება მიეცათ. მიჩნეულია, რომ კონკურენტული სისტემა ხელს უწყობს ჯანდაცვის ხარჯების ზრდის შეკავებას და სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების ეფექტური მართვის საშუალებას იძლევა (Heinemanna და სხვ. 2013).

მართული კონკურენციის კონცეფცია და ევროპული გამოცდილება

მართული კონკურენცია იყენებს წესებს, რომელიც მომდინარეობს რაციონალური მიკროეკონომიკური პრინციპებიდან. ერთმანეთთან კონკურენციაში მყოფი მომგებიანიდაარამომგებიანისადაზღვევოკომპანიები აწარმოებენ მოლაპარაკებებს სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებელთან სერვისების ფასისა და ხარისხის შესახებ, რაც ქმნის ფასისმიერ კონკურენციას (Vries და სხვ. 2021). სადაზღვევო კომპანიების, ანუ მრავალი გადამხდელით დაფინანსების სისტემის უპირატესობა ერთი გადამხდელით დაფინანსების სისტემასთან შედარებით გამოწვეულია იმ ფაქტორით, რომ სადაზღვევო კომპანიებს შორის კონკურენციას განაპირობებს სადაზღვევო პრემიები, სადაზღვევო პაკეტები, შემოთავაზებული მკურნალობის ხარისხი, აგრეთვე დაზღვევის დამატებითი პაკეტისათვის გათვალისწინებული პრემიები და სარგებლები (Shmueli და სხვ., 2015). შესაბამისად, მომხმარებელი ირჩევს იმ სადაზღვევო კომპანიას, რომელიც სასურველ სადაზღვევო პაკეტს ყიდის მისთვის ხელმისაწვდომ ფასად. გარდა ამისა, კონკურენტული მოდელი სადაზღვევო კომპანიებს სტიმულს აძლევს შექმნან ბაზისურ სადაზღვევო პაკეტს ზევით განსხვავებული დამატებითი სადაზღვევო პაკეტები. აღნიშნული მომხმარებელს სტიმულს აძლევს უპირატესობა მიანიჭოს იმ მზღვეველს, რომელიც ბონუსად დამატებით სერვისებს შესთავაზებს. შედეგად, მცირდება ჯანდაცვაზე სახელმწიფო დანახარჯები, რადგან საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამაში ჩაურთველ ცალკეულ სერვისებზე პასუხისმგებლობა გადადის კერძო სადაზღვევო კომპანიებზე.
მართული კონკურენციის მეორე მნიშვნელოვანი დადებითი ფაქტორია თავისუფალი არჩევანი, მომხმარებლის მეტი ინფორმირებულობა არჩევანის გასაკეთებლად (Enthoven და სხვ., 2018). აღნიშნული დაზღვეულს აძლევს საშუალებას სადაზღვევო პაკეტის შერჩევისას მიიღოს მისთვის სასურველი, ოპტიმალური გადაწყვეტილება. სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებლებსა და მზღვეველებს შორის კონკურენცია მართული კონკურენციის მოდელის მთავარი მამოძრავებელი ძალაა (Van de Ven და სხვ., 2013).
ჯანდაცვის სექტორში საბაზრო ელემენტების შემოსვლა წარმოადგენს ახალ და უნიკალურ ვარიანტს სოციალური დაზღვევის სისტემაში (Greß, 2006). პასუხისმგებლობები გადანაწილებულია მზღვეველებსა, პროვაიდერებსა და პაციენტებზე. მზღვეველი ცდილობს მაღალი ხარისხის სერვისი შესთავაზოს დაზღვეულს, ხოლო დაზღვეული კრიტიკულად აფასებს თითოეული სადაზღვევო კომპანიის მიერ შემოთავაზებულ სერვისებს და თავად ღებულობს გადაწყვეტილებას მისთვის სასურველი მზღვეველის ასარჩევად. შეიცვალა სახელმწიფოს როლიც, რომელიც სისტემის მესაჭის ნაცვლად გახდა ჯანდაცვის ბაზრის ფუნქციონირების დამცველი. მთავრობა აკონტროლებს სამედიცინო სერვისების ხარისხს და ხელმისაწვდომობას. სახელმწიფოს მიერ დაწესებული მარეგულირებელი მექანიზმების შედეგად, სადაზღვევო კომპანიებს არ შეუძლიათ უარი უთხრან ბენეფიციარებს დაზღვევაზე. მათ არ აქვთ უფლება მოახდინონ ბენეფიციართა დიფერენცირება სადაზღვევო რისკების მიხედვით და ვალდებული არიან დააზღვიონ ყველა ბენეფიციარი.
სადაზღვევო სისტემის რეფორმები საქართველოში
საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში 2008-2010 წლებში განხორციელებული რეფორმები მიზნად ისახავდა დარგში საბაზრო რეგულატორების განვითარებას, კონკურენტული გარემოს ჩამოყალიბებას და ხელშეწყობას (Roeder და სხვ. 2014; Gabrichidze და სხვ. 2011). საფუძველი ჩაეყარა კონკურენტულ სადაზღვევო სისტემას, სადაც სადაზღვევო კომპანიებს მიეცათ ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების მართვაში მონაწილეობის, ხოლო დაზღვეულებს სადაზღვევო კომპანიების თავისუფალი არჩევანის უფლება (Hauschild და სხვ., 2009; Chanturidze და სხვ., 2009). კონკურენტული მოდელის შემოღებით საქართველო ეხმიანებოდამსოფლიოში ჯანდაცვის სისტემის ერთ-ერთ ყველაზე თანამედროვე და პროგრესულ ხედვას.
2008 წლის საქართველოს მთავრობის №92 დადგენილების - „სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობისათვის ჯანმრთელობის დაზღვევის მიზნით გადასაცემი სადაზღვევო ვაუჩერის პირობების განსაზღვრის შესახებ“ საფუძველზე, საქართველოში ლიცენზირებულ ყველა სადაზღვევო კომპანიას მიეცა უფლება მონაწილეობა მიეღო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების მართვაში. მთავრობამ სადაზღვევო ორგანიზაციების მიმართ დაადგინა მოთხოვნები და უზრუნველყო სადაზღვევო კომპანიებს შორის ჯანსაღი კონკურენციის პირობების დაცვა. ამით, საფუძველი ჩაეყარა კონკურენტულ სადაზღვევო სისტემას, სადაც სადაზღვევო კომპანიებს მიეცათ ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების მართვაში მონაწილეობის, ხოლო - დაზღვეულებს სადაზღვევო კომპანიების თავისუფალი არჩევანის უფლება.
საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში კონკურენტული გარემოს შექმნის უმნიშვნელოვანეს ელემენტს წარმოადგენდა სადაზღვევო ვაუჩერის, როგორც ფინანსური ინსტრუმენტის შემოღება (Zoidze და სხვ., 2013). სოციალური მომსახურების სააგენტო მოქალაქეს გადასცემდა ვაუჩერს სამედიცინო დაზღვევის დასაფინანსებლად. ვაუჩერის მფლობელ მოქალაქეს ან ბენეფიციარ ოჯახს ჰქონდა სადაზღვევო კომპანიის თავისუფალი არჩევანის უფლება. მოქალაქე თავად აფორმებდა ხელშეკრულებას არჩეულ სადაზღვევო კომპანიასთან, ვაუჩერით ღებულობდა სადაზღვევო პოლისს, რომლის საფუძველზეც უზრუნველყოფილი იყო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამით განსაზღვრული სამედიცინო მომსახურებით. სადაზღვევო ხელშეკრულებით მთავრობის მიერ პრემიაგაიცემოდა ყოველთვიურად ერთ დაზღვეულზე პოლისის სტანდარტული ღირებულების ერთი მეთორმეტედის პრინციპით და ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით, შესაბამისი კოეფიციენტის გამოყენებით.
2010 წელს შეიცვალა ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფო პროგრამების დაფინანსების წესები, კერძოდ, დაზღვეულს ჩამოერთვა სადაზღვევო კომპანიის თავისუფლად არჩევის უფლება და იგი შეიცვალა კონკრეტულ კომპანიასთან სავალდებულო ურთიერთობით. საქართველოს ტერიტორია პირობითად დაიყო 26 სამედიცინო უბნად. დაზღვეული სადაზღვევო ვაუჩერით ხელშეკრულებას აფორმებდა საცხოვრებელი ადგილის შესაბამის სამედიცინო რაიონში გამარჯვებულ კომპანიასთან.
2010 წლამდე არსებულ სიტუაციასთან შედარებით,მნიშვნელოვანი განსხვავება იყო ის, რომ სადაზღვევო კომპანიებს დაეკისრათ გაზრდილი ვალდებულებები შემცირებული სადაზღვევო პრემიის პირობებში. ამასთან, შემცირებული პრემიის პირობებში, სადაზღვევო კომპანიებს სადაზღვევო პაკეტში უნდა შეეტანათ სამკურნალო საშუალებების ხარჯების ანაზღაურება. ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამებში მონაწილე სადაზღვევო კომპანიებისათვის ყველაზე პრობლემატურს წარმოადგენდა ის გარემოება, რომ კონკურსის პირობების შესაბამისად, მათთავისი საქმიანობის წარმოების სამედიცინო რაიონებში დაეკისრათ ვალდებულება დადგენილ ვადაში თანამედროვე, მაღალი სტანდარტის საავადმყოფოების აშენება ან არსებული დაწესებულებების გაუმჯობესება. ამან განაპირობა რეგიონულ დონეზე ვერტიკალურად ინტეგრირებული კომერციული შემსყიდველ - პროვაიდერების შექმნა (Richardson და სხვ., 2017, Verulava და სხვ., 2017,Verulava და სხვ., 2019,Asatiani და სხვ., 2017, Verulava და სხვ., 2017).
2012 წელს საქართველოში ხელისუფლების ცვლილებების შედეგად, 2013 წლის 28 თებერვლიდან ამოქმედდა უნივერსალური ჯანდაცვის სისტემა. ახალი მთავრობის გადაწყვეტილებით, სადაზღვევო კომპანიები აღარ მონაწილეობენ სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების მართვაში. მათ ნაცვლად სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების უზრუნველყოფის განხორციელება დაევალა სოციალური მომსახურების სააგენტოს.
აღნიშნულიდან გამომდინარე, წინამდებარე ნაშრომის მიზანია საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის განვითარების თავისებურებების შესწავლა.

2008-2010 წლების კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის შეფასება

თვისებრივი კვლევის ფარგლებში ექსპერტებთან ჩატარებული ჩაღრმავებული ინტერვიუს შედეგად გამოიკვეთა 2008-2010წლებში საქართველოში განხორციელებული რეფორმების შედეგად კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის უპირატესობები.
არჩევანის თავისუფლება. ექსპერტთა გამოკითხვის შედეგები ადასტურებს, რომ კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი ზრდის დაზღვეულთა მიერ მზღვეველის თავისუფალ არჩევანს, რაც მართული კონკურენციის მთავარი მამოძრავებელი მექანიზმია. მომხმარებლების თავისუფალი არჩევანი ხელს უწყობს მზღვეველების სტიმულს გაითვალისწინონ მომხმარებლების უპირატესობები და შერჩევითი ხელშეკრულებები გააფორმონ სამედიცინო მომსახურების იმ პროვაიდერებთან, რომლებიც აწვდიან მაღალი ხარისხის სერვისებს შედარებით დაბალ ფასად. აღნიშნული სტიმულს აძლევს ექიმებსა და საავადმყოფოებს, რომ უწყვეტად გააუმჯობესონ მომსახურების ხარისხი და შეამცირონ ფასები. გარდა ამისა, მომხმარებელს საშუალება ეძლევა აირჩიოს ისეთი მზღვეველი, რომელსაც სახელმწიფოს მიერ დადგენილ ბაზისურ სადაზღვევო პაკეტს ზევით რაც შეიძლება მეტი დამატებითი სამედიცინო სერვისები ექნება დაფინანსებული.
სადაზღვევო ფონდების თავისუფალი არჩევის უფლების მინიჭება ხელს უწყობს ფონდებს შორის დაზღვეულთა მოძრაობის გააქტიურებას. სადაზღვევო ფონდები, სადაც დადგენილ ბაზისურ სადაზღვევო პაკეტს ზევით შედარებით ნაკლები დამატებითი სამედიცინო სერვისებია დაფინანსებული, ან დაბალია მომსახურების ხარისხი, კარგავდნენ თავიანთ დაზღვეულებს, რომელთანაც შეეძლოთ შეეცვალათ მზღვეველი. კონკრეტულ სადაზღვევო ფონდში დაზღვევის მინიმალური პერიოდი შეადგენდა 12 თვეს.
სამედიცინო მომსახურების ხარისხი. ექსპერტთა აზრით, კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი დადებით გავლენას ახდენს სამედიცინო მომსახურების ხარისხზე, რაც განპირობებულია სადაზღვევო კომპანიის უფლებით შეარჩიოს სასურველი სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებელი. პროვაიდერების შერჩევითი კონტრაქტირება კონკურენციის მნიშვნელოვანი ასპექტია. შერჩევითი კონტრაქტირების საფუძველზე მზღვეველი სამედიცინო მომსახურების ღირებულებას აუნაზღაურებს მხოლოდ იმ სამედიცინო ორგანიზაციებს, რომლებთანაც ხელშეკრულება აქვს გაფორმებული. ასეთ შემთხვევაში, ექიმებსა და საავადმყოფოებს სამედიცინო მომსახურების ხარისხის ამაღლების უფრო მეტი სტიმული აქვთ, რადგან მათი შერჩევა და შესაბამისად კონტრაქტირება ხორციელდება წინასწარ შემუშავებული ხარისხის მაჩვენებლების მიხედვით. დაზღვეულები ცდილობენ კრიტიკულად შეაფასონ თითოეული მზღვეველის მიერ შემოთავაზებული სერვისები და თავად მიიღონ გადაწყვეტილება მათთვის სასურველი მზღვეველის ასარჩევად. თავის მხრივ, სამედიცინო ორგანიზაცია ცდილობს პაციენტს მიაწოდოს მაღალი ხარისხის მომსახურება რაც შეიძლება ნაკლები დანახარჯით.

სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების ეფექტური მართვა, ჯანდაცვის
ხარჯების ზრდის შეკავება
ექსპერტთა აზრით, ჯანდაცვაზე გამოყოფილი სახელმწიფო დაფინანსების სიმცირის გამო, ყველაზე დიდი პრიორიტეტი სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი თანხის მაქსიმალურად ეფექტურად ხარჯვაა. ერთი გადამხდელის სისტემის დროს, როდესაც საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამას ახორციელებს სოციალური მომსახურების სააგენტო, სუსტია ხარჯების მონიტორინგი. ძალიან ძნელია ერთმა გადამხდელმა შეამოწმოს სამედიცინო ორგანიზაციების მიერ წარმოდგენილი შესრულებული სამუშაო, რამდენად რეალურია და დასაბუთებულია საავადმყოფოს მიერ მოთხოვნილი თანხა, ხომ არ ხდება დიაგნოზის გაყალბება, დაავადების გამწვავება (გაურგენტულება) და ა.შ. ჯანდაცვის სამინისტროს არც ამის შესაძლებლობა აქვს და არც შესაბამისი კვალიფიკაციის კადრები ჰყავს, რომ მთელი ქვეყნის მასშტაბით განახორციელოს საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამის ზედამხედველობა.ამას მოწმობს გადაუდებელი ამბულატორიული დახმარების და ქირურგიული შემთხვევათა რაოდენობის არანორმალურად მკვეთრი ზრდა, რაც არანაირ ლოგიკას არ ექვემდებარება.
კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის დროს, სახელმწიფოსა და სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებლებს შორის ერთვებიან სადაზღვევო კომპანიები, რომლებიც ხარჯების კონტროლის და შეკავების მიზნით, ფართოდ იყენებენ სამედიცინო ორგანიზაციების მიერ გაწეული სამედიცინო მომსახურების მონიტორინგისა და მართვის მეთოდებს. ერთ-ერთი ასეთი მეთოდია მოთხოვნის მენეჯმენტი, რაც გულისხმობს ისეთ ქმედებებს, რაც გავლენას მოახდენს მომავალში სამედიცინო სერვისების მოთხოვნაზე. მაგალითად, ექიმის მიერ ყოველდღიურად ოცდაოთხსაათიანი სატელეფონო რჩევების განხორციელება პაციენტებზე. ასეთი სახის კონსულტაციები მკვეთრად ამცირებს სამედიცინო სერვისებზე მოთხოვნებს და შესაბამისად ხარჯებს.
გარდა ამისა, კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის დროს სადაზღვევო კომპანიები ცდილობენ ხარჯების შეკავების მიზნით განახორციელონ სერვისებზე კონტროლი, რისთვისაც ახდენენ პაციენტის სტაციონარში გახანგრძლივებული დაყოვნების, ასევე, რთული, ქრონიკული, მაღალხარჯიანი სამედიცინო სერვისების დეტალურ შესწავლას. ამავე მიზნით, სადაზღვევო კომპანიები ფართოდ იყენებენ ჰოსპიტალური სერვისების წინასწარი შეტყობინების მექანიზმებს. როდესაც პაციენტი საჭიროებს სამედიცინო მომსახურებას იგი ატყობინებს სადაზღვევო კომპანიას და მხოლოდ მისგან მიღებული წინასწარი თანხმობის შემდეგ ღებულობს ანაზღაურებას. ამასთან, არაიშვიათად, სადაზღვევო კომპანია თავის წარმომადგენელს აგზავნის საავადმყოფოში, რათა მოხდეს თითოეული პაციენტის ჰოსპიტალიზაციის შემთხვევის, მასზე ჩატარებული სერვისების შესწავლა. დგინდება თუ რამდენად შესაძლებელია პაციენტის ბინაზე გაწერა. როდესაც სტაციონარში დაყოვნების ხანგრძლივობა აღემატება წინასწარ დადგენილ დღეებს, ხდება პაციენტის კლინიკური მონაცემების შეგროვება.
სერვისების გამჭვირვალობა, დაზღვეულთა ინფორმირებულობა. კონკურენტული სადაზღვევო სისტემა დადებითად მოქმედებს სადაზღვევო პროდუქტთა გამჭვირვალობასა და დაზღვეულთა ინფორმირებულობაზე, რაც აუცილებელია იმისათვის, რომ მომხმარებლებმა ერთმანეთს შეადარონ და აირჩიონ მათთვის სასურველი პროდუქტი. სადაზღვევო პროდუქტთა გამჭვირვალობის გასაუმჯობესებლად აუცილებელია ჯანმრთელობის დაზღვევის ბაზისური პაკეტის წარმოდგენა, რომელიც მოიცავს სარგებლების სტანდარტულ პაკეტს. სამედიცინო სერვისების გამჭვირვალობა აუცილებელია მზღვეველთათვის და სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებლებისთვის ფასსა და ხარისხზე შეთანხმებისათვის. თითოეული პროდუქტი უნდა იყოს მკაფიოდ განსაზღვრული, რომ მომხმარებელმა აირჩიოს მისთვის სასურველი ფასის პროდუქტი და შეაფასოს ხარისხი. სამედიცინო სერვისების გამჭვირვალობის გაუმჯობესებაზე დადებითად ზემოქმედებს დიაგნოზით შეჭიდული ჯგუფებით (DRG) დაფინანსების მეთოდი.
ექსპერტები თანმხდებიან, რომ დაზღვეულებმა უნდა იცოდნენ თავიანთი უფლებები და შესაძლებლობები ჯანმრთელობის დაზღვევის ბაზისური პაკეტის და სადაზღვევო კომპანიის მიერ შემოთავაზებული სადაზღვევო პაკეტის შესახებ, რომლის მეშვეობით მათ შეეძლებათ აირჩიონ მათთვის სასურველი სადაზღვევო კომპანია. ასევე მათ უნდა ჰქონდეთ სადაზღვევო კომპანიის შეცვლის შესაძლებლობა. მომხმარებლებს უნდა ჰქონდეთ ინფორმაცია სადაზღვევო და სამედიცინო პროდუქტების ფასსა და ხარისხზე. სადაზღვევო პროდუქტების და სამედიცინო სერვისების ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის გასაუმჯობესებლად საჭიროა ვებსაიტების ამოქმედება და ბროშურების გამოშვება.
არაკონკურენტული სადაზღვევო მოდელის შეფასება
ექსპერტები თანხმდებიან, რომ 2010 წლის შემდეგ კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი შეიცვალა რაიონული მონოპოლური სადაზღვევო მოდელით. შესაბამისად, შეიზღუდა სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამის მოსარგებლეთა მიერ როგორც მზღვეველის, ისე პროვაიდერის თავისუფალი არჩევანის უფლება.
2010 წელს განხორციელებული ცვლილებების შედეგად, მნიშვნელოვნად შეიცვალა ჯანდაცვის სფეროში 2008 წლიდან ჩამოყალიბებული საბაზრო ურთიერთობები, გარემო, როლები და ფუნქციების გადანაწილება. ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების ბენეფიციარს არამარტო სადაზღვევო კომპანიის არჩევის უფლება წაერთვა, არამედ არანაკლებ უმთავრესი უფლება - თავად აირჩიოს სააავადმყოფო, ვინაიდან პაციენტი იძულებული გახდა შემოიფარგლულიყო მის რაიონში მოქმედი სადაზღვევო კომპანიის, მისი კლინიკის და ექიმის მიერ შეთავაზებული მომსახურებითა და პირობებით, რაც წინააღმდეგობაში მოდიოდა კანონთან,,პაციენტის უფლებების შესახებ”. გაქრა სადაზღვევო კომპანიებს შორის კონკურენცია.სადაზღვევო კომპანიები ერთპიროვნულ მონოპოლიებად იქცნენ შესაბამის რაიონში. ამ ცვლილებით სადაზღვევო სისტემა ისევ დაუბრუნდა იმ ფორმას, რომლის მიუღებლობაც გარკვეულწილად საფუძვლად დაედო თავის დროზე მონოპოლისტური სადაზღვევო სისტემის გაუქმების თაობაზე გადაწყვეტილებას.
ექსპერტთა აზრით, სისტემა, სადაც თითოეულ რაიონში ერთი სადაზღვევო კომპანია მართავს, წარმოადგენს ერთი გადამხდელის სისტემას, რადგან პაციენტს მხოლოდ შესაბამის საცხოვრებელ ადგილზე (რაიონი, ქალაქი) წარმოდგენილ სადაზღვევო კომპანიასთან აქვს ურთიერთობა. შესაბამისად, სადაზღვევო კომპანია მონოპოლიურ მდგომარეობაში იმყოფება. არაკონკურენტულ გარემოში სადაზღვევო კომპანია ცდილობს რაც შეიძლება ნაკლებად აანაზღაუროს სამედიცინო პერსონალის მიერ გაწეული შრომა, რადგან სამედიცინო ბაზარზე მას არ ჰყავს კონკურენტი. თავის მხრივ, სამედიცინო პერსონალი იძულებულია სადაზღვევო კომპანიასთან ანაზღაურების ნებისმიერ განაკვეთზე გააფორმოს კონტრაქტი, რადგან სხვა გამოსავალი მას არ რჩება. ასეთ არაკონკურენტულ სადაზღვევო ბაზარზე ხშირია შემთხვევა, როდესაც სადაზღვევო კომპანია თვეების განმავლობაში აგვიანებს სამედიცინო დაწესებულების დაფინანსებას. მდგომარეობას ამძიმებდა ის გარემოებაც, რომ 2010 წლიდან დაზღვეულსა და მზღვეველს შორის დადებული ხელშეკრულება 3-წლიანი გახდა1-წლიანის მაგივრად. სადაზღვევო ხელშეკრულების გახანგრძლივება კიდევ უფრო ზრდიდა სადაზღვევო კომპანიის მხრიდან ნეგატიურ პროცესებს. ყოველივე აღნიშნული უარყოფითად მოქმედებდა სამედიცინო მომსახურების ხარისხზე, პაციენტის კმაყოფილებაზე. ამ და სხვა ფაქტორების გამო, თავისუფალი არჩევანის პრინციპი უმთავრესია პაციენტზე ორიენტირებული სისტემის დასანერგად.
ექსპერტთა ერთი ნაწილის მოსაზრებით, კონკურენტული სადაზღვევო სისტემის გაუქმება გამოწვეული იყო რამდენიმე მიზეზით:
• სადაზღვევო კომპანიების მიერ გაყიდვებზე გაწეული (აკვიზიციური) ხარჯები შეადგენდა პრემიის თითქმის 30 %-ს, რაც საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელია
• გამოვლინდა კორუფციის (სადაზღვევო კომპანიების მხრიდან საჯარო მოხელეების მოსყიდვის) მრავალი ფაქტი
• ქვეყანაში არსებული ჯანდაცვის მოძველებული ინფრასტრუქტურა მოითხოვდა განახლებას, რომლის ხარჯების გაწევა სახელმწიფოს არ შეეძლო. შედეგად, სახელმწიფომ სადაზღვევო კომპანიებს დააკისრა სამედიცინო დაწესებულებების მშენებლობა-რეკონსტრუქციის დამატებითი ვალდებულებები.
ექსპერტთა ამ ნაწილის აზრით, ახალი სამედიცინო დაწესებულებების აშენების ან მათი განახლების შედეგად, მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა სამედიცინო მომსახურების გარემო. აღნიშნულმა დადებითი გავლენა მოახდინა სამედიცინო მომსახურების ხარისხზე. გაიზარდა ხარისხიან სამედიცინო მომსახურებაზე გეოგრაფიული ხელმისაწვდომობა. მოსახლეობას მიეცა სამედიცინო მომსახურების თავისი საცხოვრებელი ადგილის მახლობლად მიღების შესაძლებლობა, რამაც არსებითად გაზარდა ექიმთანმიმართვიანობა. აქედან გამომდინარე, მათი აზრით, ერთმნიშვნელოვნად არ შეიძლება იმის თქმა, რომ კონკურენციისა და პაციენტის თავისუფალი არჩევანის შეზღუდვა უარყოფითად მოქმედებს სამედიცინო მომსახურების ხარისხზე. სამედიცინო დაწესებულებების არჩევანი ზოგ ქვეყანაში შეზღუდულია და ხარისხზე ზემოქმედების სხვა უფრო ეფექტური ბერკეტები არსებობს, ვიდრე კონკურენცია.
ექსპერტთა უმრავლესობა თანხმდება, რომ, კონკურენტული სადაზღვევო სისტემის გაუქმებაზე დიდი გავლენა იქონია დაზღვეულთა დაბალმა სადაზღვევო განათლებამ. არანაკლებ მნიშვნელოვანია ექიმთან პაციენტთადაბალიმიმართვიანობა, რაც სხვა ფაქტორებთან ერთად განპირობებული იყო მოძველებული სამედიცინო დაწესებულებების არასახარბიელო ფიზიკური მდგომრეობით. შედეგად, სადაზღვევოკომპანიებისათვის დაზღვეული მოსახლეობისგან სადაზღვევო ვაუჩერების მოგროვება და დაზღვეულთა რაოდენობის ზრდა პრაქტიკულად ურისკო ბიზნესს წარმოადგენდა. დაზღვეულთა დაბალი მიმართვიანობის პირობებში ნაკლები იყო მათი "ზარალიანობაც". ამიტომ სადაზღვევო კომპანიების ძალისხმევა ხარისხიანი სამედიცინო მომსახურების გაწევაზე კი არ იყო მიმართული, არამედ იმაზე, რომ რაც შეიძლება მეტი დაზღვეული მოეზიდათ და შესაბამისად, მეტი ვაუჩერი (ანუსახელმწიფოსგან მეტი დაფინანსება) მიეღოთ.
ექსპერტთა ნაწილი ეთანხმება იმ აზრს, რომ სადაზღვევო კომპანიების მხრიდან გამოვლინდა კორუფციის ნიშნებიც. კერძოდ, სადაზღვევო კომპანიები ფინანსებს იყენებდნენ საჯარო მოხელეების (სოფლის გამგებლები, სოციალური სააგენტოს წარმომადგენლები და ა.შ. ) მოსასყიდად, რათა ეს უკანასკნელნი მათ ხელთ არსებული სახელმწიფო ბერკეტების მეშვეობით დახმარებოდნენ დაზღვეულთა მისაზიდად. აღნიშნულმა,გარკვეულეტაპზე,ისეთი მანკიერი სახე მიიღო, რომ 2010 წლიდან სახელმწიფო იძულებული გახდა უარი ეთქვა მზღვეველების თავისუფალი არჩევითობის პრინციპზე და აუქციონი სსისტემის მეშვეობით კონკრეტული რაიონები კონკრეტულ სადაზღვევო კომპანიებს" მიება".
ამ მოსაზრების საპირისპიროდ, გამოკითხულ ექსპერტთა დიდი ნაწილი, რომლებიც წარმოადგენენ სამედიცინო ორგანიზაციებს და სადაზღვევო კომპანიებს, თვლის, რომ პაციენტის თავისუფალი არჩევანი ჯანდაცვის სისტემის ფუნქციონირების უმნიშვნელოვანესი პრინციპია, განსაკუთრებით, ისეთ სისტემაში, სადაც ჯანდაცვით სახელმწიფო პროგრამების მართვაში მონაწილეობენ სადაზღვევო კომპანიები.
ექსპერტთა ნაწილი თვლის, რომ რეფორმის საწყის ეტაპზე არსებული მაღალი აკვიზიციური ხარჯები შეესაბამებოდა კონკურენტული სისტემის დანერგვის პროცესს და ატარებდა დროებით ხასიათს. დაზღვევის ხასიათიდან გამომდინარე, რომელიც ეფუძნება დიდი რიცხვების კანონს, პირველ წლებში სადაზღვევო კომპანია ცდილობს რაც შეიძლება მეტი ბენეფიციარი მიიზიდოს. რაც უფრო მეტია კონკრეტულ სადაზღვევო კომპანიაში დაზღვეულთა რაოდენობა, მით მეტია სადაზღვევო სარგებლები, მით მეტი სერვისებია მოცული სადაზღვევო პაკეტში, და რაც მთავარია, დაზღვეულს მით უფრო ნაკლები სადაზღვევო პრემია აქვს გადასახდელი. აქედან გამომდინარე, სადაზღვევო კომპანია ცდილობს საწყის ეტაპზე გაზარდოს აკვიზიციური ხარჯები, რომ რაც შეიძლება მეტი რაოდენობით დაზღვეული მიიზიდოს. დაზღვეულის მიერ მისთვის სასურველი სადაზღვევო კომპანიის არჩევის შემდეგ, როგორც მოსალოდნელია, მცირდება სადაზღვევო კომპანიის მიერ გასაწევი აკვიზიციური ხარჯები.
იმ ექსპერტთა მიერ გამოთქმულ მოსაზრებასთან დაკავშირებით, რომ კონკურენტული დაზღვევის სისტემის დროს გამოვლინდა კორუფციის ნიშნები, ექსპერტთა მეორე ნაწილი თვლის, რომ კორუფციის აღმოსაფხვრელად არსებობენ სათანადო ორგანოები. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ დაზღვეულს უფლება აქვს გადაირჩიოს მისთვის არასასურველი სადაზღვევო კომპანია.
ყველა ექსპერტის აზრით, რეფორმაზე უარყოფითად იმოქმედა იმ გარემოებამაც, რომ სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სადაზღვევო პრემია არ შეესაბამებოდა რისკებს და მისი გამოთვლა არ განხორციელებულა აქტუალური გათვლის წესების დაცვით. მათი აზრით, ქვეყნებში, სადაც მოქმედებს კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი, არსებობს მისი სხვადასხვა ვარიაცია. ამიტომ, კონკურენტული მოდელის დანერგვისას გათვალისწინებული უნდა იქნეს ქვეყნის სპეციფიკა, მისი თავისებურებები.

დასკვნა

კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი ზრდის დაზღვეულთა მიერ მზღვეველის თავისუფალ არჩევანს, სამედიცინო მომსახურების ხარისხს, დადებით გავლენას ახდენს სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების ეფექტურ მართვაზე, ჯანდაცვის ხარჯების ზრდის შეკავებაზე, სადაზღვევო პროდუქტთა გამჭვირვალობაზე და დაზღვეულთა ინფორმირებულობაზე. 2010 წლის შემდეგ კონკურენტული სადაზღვევო მოდელი შეიცვალა რაიონული მონოპოლური სადაზღვევო მოდელით, შედეგად, შეიზღუდა სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამის მოსარგებლეთა მიერ როგორც მზღვეველის, ისე პროვაიდერის თავისუფალი არჩევანის უფლება, რამაც უარყოფითად იმოქმედადაზღვეულთა კმაყოფილებაზე.
ჯანდაცვის სისტემაში ბოლო წლებში მიმდინარე რეფორმების ევროპულ გამოცდილებას თუ გავიზიარებთ, შეიძლება ითქვას რომ ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამების მართვის კონკურენტული მოდელი სამედიცინო მომსახურების ხარისხისა და ხარჯების შეკავების ეფექტური მექანიზმია. კონკურენტული მოდელის დანერგვისას გათვალისწინებული უნდა იქნას ქვეყნის სპეციფიკა, მისი თავისებურებები.

ლიტერატურა

• ვერულავა თ. (2014). რეგულირებადი კონკურენტული სადაზღვევო მოდელის ევროპული გამოცდილება და საქართველოს რეფორმები. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის „ეკონომიკისა და ეკონომიკური მეცნიერების განვითარები საქტუალური პრობლემები“ მასალების კრებული. ივ.ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 323-326.
• ვერულავა თ. (2017). შეზღუდული კონკურენცია ჯანდაცვის ბაზარზე: გადაწყვეტის გზები. I საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია“კონკურენციის პოლიტიკა: თანამედროვე ტენდენციები, გამოწვევები”. ივ.ჯავახიშვილის სახელობისთბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
• Asatiani M., Verulava T. (2017). Georgian Welfare State: Preliminary Study Based on Esping-Andersen’s Typology. Economics and Sociology, 10 (4): 21-28.
• Chanturidze T., Ugulava T., Durán A., Ensor T., Richardson E. (2009). Georgia: Health System Review. Health Systems in Transition, 11(8):1–116.
• Enthoven A. C. (1993). The History and Principles of Managed Competition. Health Affairs, 12(1):25-48.
• Enthoven A. C. (1989). Effective Management of Competition in the FEHBP. Health Affairs, 5;33-50.
• Enthoven A. C., Baker L. C. (2018). With Roots In California, Managed Competition Still Aims To Reform Health Care. Health Affairs, 37(9):1425–1430.
• Gabrichidze S., Kechinashvili G., Baker S. (2011). Georgia Health System Strengthening Project. Washington DC: USAID.
• Greß S. (2006). Regulated Competition in Social Health Insurance: a Three-Country Comparison. International Social Security Review, 59(3):27–47.
• Hauschild T., Berkhout E. (2009). Health-Care Reform in Georgia. A Civil-Society Perspective: Country Case Study. Oxfam International Research Report.
• Heinemanna S., Leiber S., Greßa S. (2013). Managed Competition in the Netherlands - A Qualitative Study. Health Policy, 109:113–121.
• Miller R. H. (1996). Competition in the Health System: Good News and Bad News. Health Affairs, 15(2):107–20.
• Richardson E., Berdzuli, N. (2017). Georgia: Health System Review. Health Systems in Transition. 19(4):1–90.
• Roeder F. C., Urushadze A., Bendukize K., Tanner M. D., Given C. (2014). Healthcare Reform in the Republic of Georgia: A Healthcare ReformRoadmap for Post-Semashko Countries and Beyond. CreateSpace Independent Publishing Platform.
• Shmueli A., Stamb P., Wasemd J.,TrottmannM M. (2015). Managed Care in Four Managed Competition OECD Health Systems. Health Policy, 119: 860–873
• Van de Ven WP., Beck K., Buchner F., Schokkaert E., Schut FT., Shmueli A., Wasem J. (2012). Preconditions for Efficiency and Affordability in Competitive Healthcare Markets: Are they Fulfilled in Belgium, Germany, Israel, the Netherlands and Switzerland?
• Van de Ven W. P., Van Vliet R. C. (1992). How Can We Prevent Cream Skimming in a Competitive Health Insurance Market? Developments in Health Economics and Public Policy, 1:45-65.
• Vries H., Vahl J., Muris J., Evers S., Van der Horst H., Cheunge KL. (2021). Effects of the Reform of the Dutch Healthcare into Managed Competition: Results of a Delphi Study Among Experts. Health Policy, 125:27–33
• Van de Ven WP., Beck K., Buchner F., Schokkaert E., Schut FT., Shmueli A. (2013). Preconditions for Efficiency and Affordability in Competitive Healthcare Markets: Are they Fulfilled in Belgium, Germany, Israel, the Netherlands andSwitzerland? Health policy, 109(3):226–45.
• Verulava T., Jorbenadze R., Barkalaia T. (2017). Introduction of Universal Health Program in Georgia:Problems and Perspectives. Georgian Medical News, (1):116–119.
• Verulava T., Lortkipanidze A., Besiashvili N., Todria M., Lobjanidze Z., Jorbenadze R., Eliava E. (2019). Obstacles in the Development of Nonprofit Hospitals in Georgia. Hospital Topics, 97(2):39-45.
• Verulava T., Maglakelidze T. (2017). Health Financing Policy in the South Caucasus: Georgia, Armenia, Azerbaijan. Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, 11 (2): 143-150.
• Zoidze A., Rukhazde N., Chkhatarashvili K., Gotsadze G. (2013). Promoting Universal Financial Protection: Health Insurance for the Poor in Georgia–a Case Study. Health Research Policy and Systems, 11 (1), 45.

References:

• Verulava T. (2014). Regulirebadi konkurentuli sadazrvevo modelis evropuli gamocdileba da saqartvelos reformebi [European Experience of Regulated Competitive Insurance Model and Georgian Reforms. Collection of Materials of the International Scientific Conference "Actual Problems of the Development of Economics and Economic Science". Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, 323-326]. (in Georgian).
• Verulava T. (2017). Shezguduli konkurencia jandacvis bazarze: gadawyvetis gzebi. [Limited Competition in the Healthcare Market: Solutions. I International Scientific Conference "Competition Policy: Modern Trends, Challenges". Ivane Javakhishvili Tbilisi State University] (in Georgian).
• Asatiani M., Verulava T. (2017). Georgian Welfare State: Preliminary Study Based on Esping-Andersen’s Typology. Economics and Sociology, 10 (4): 21-28.
• Chanturidze T., Ugulava T., Durán A., Ensor T., Richardson E. (2009). Chanturidze T., Ugulava T., Durán A., Ensor T., Richardson E. (2009). Georgia: Health System Review. Health Systems in Transition, 11(8):1–116.
• Enthoven A. C. (1993). The History and Principles of Managed Competition. Health Affairs, 12(1):25-48.
• Enthoven A. C. (1989). Effective Management of Competition in the FEHBP. Health Affairs, 5;33-50.
• Enthoven A. C., Baker L. C. (2018). With Roots In California, Managed Competition Still Aims To Reform Health Care. Health Affairs, 37(9):1425–1430.
• Gabrichidze S., Kechinashvili G., Baker S. (2011). Georgia Health System Strengthening Project. Washington DC: USAID.
• Greß S. (2006). Regulated Competition in Social Health Insurance: a Three-Country Comparison. International Social Security Review, 59(3):27–47.
• Hauschild T., Berkhout E. (2009). Health-Care Reform in Georgia. A Civil-Society Perspective: Country Case Study. Oxfam International Research Report.
• Heinemanna S., Leiber S., Greßa S. (2013). Managed Competition in the Netherlands - A Qualitative Study. Health Policy, 109:113–121.
• Miller R. H. (1996). Competition in the Health System: Good News and Bad News. Health Affairs, 15(2):107–20.
• Richardson E., Berdzuli, N. (2017). Georgia: Health System Review. Health Systems in Transition. 19(4):1–90.
• Roeder F. C., Urushadze A., Bendukize K., Tanner M. D., Given C. (2014). Healthcare Reform in the Republic of Georgia: A Healthcare ReformRoadmap for Post-Semashko Countries and Beyond. CreateSpace Independent Publishing Platform.
• Shmueli A., Stamb P., Wasemd J., TrottmannM M. (2015). Managed Care in Four Managed Competition OECD Health Systems. Health Policy, 119: 860–873
• Van de Ven WP., Beck K., Buchner F., Schokkaert E., Schut FT., Shmueli A., Wasem J. (2012). Preconditions for Efficiency and Affordability in Competitive Healthcare Markets: Are they Fulfilled in Belgium, Germany, Israel, the Netherlands and Switzerland?
• Van de Ven W. P., Van Vliet R. C. (1992). How Can We Prevent Cream Skimming in a Competitive Health Insurance Market? Developments in Health Economics and Public Policy, 1:45-65.
• Vries H., Vahl J., Muris J., Evers S., Van der Horst H., Cheunge KL. (2021). Effects of the Reform of the Dutch Healthcare into Managed Competition: Results of a Delphi Study Among Experts. Health Policy, 125:27–33
• Van de Ven WP., Beck K., Buchner F., Schokkaert E., Schut FT., Shmueli A. (2013). Preconditions for Efficiency and Affordability in Competitive Healthcare Markets: Are they Fulfilled in Belgium, Germany, Israel, the Netherlands andSwitzerland? Health policy, 109(3):226–45.
• Verulava T., Jorbenadze R., Barkalaia T. (2017). Introduction of Universal Health Program in Georgia:Problems and Perspectives. Georgian Medical News, (1):116–119.
• Verulava T., Lordkipanidze A., Besiashvili N., Todria M., Lobjanidze Z., Jorbenadze R., Eliava E. (2019). Obstacles in the Development of Nonprofit Hospitals in Georgia. Hospital Topics, 97(2):39-45.
• Verulava T., Maglakelidze T. (2017). Health Financing Policy in the South Caucasus: Georgia, Armenia, Azerbaijan. Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, 11 (2): 143-150.
• Zoidze A., Rukhazde N., Chkhatarashvili K., Gotsadze G. (2013). Promoting Universal Financial Protection: Health Insurance for the Poor in Georgia–a Case Study. Health Research Policy and Systems, 11 (1), 45.